فیستول فیستول شریانی وریدی یا دیالیز AV چیست؟
فیستول شریان وریدی دیالیز (AV Fistula) یک تکنیک جراحی هوشمندانه است که با ایجاد یک اتصال مستقیم میان یک شریان و یک ورید، مسیر دسترسی دائمی و پرقدرت برای انجام دیالیز خون فراهم می‌کند. این روش در بیماران مبتلا به نارسایی کلیه، به‌عنوان بهترین استاندارد جهانی شناخته میشود، زیرا خون را با حجم و سرعتی بالاتر از وریدهای معمولی عبور می‌دهد. همین ویژگی باعث میشود دستگاه دیالیز بتواند مواد زائد و مایعات اضافه را از بدن بیمار بسیار کارآمدتر خارج کند.
ایجاد فیستول دیالیز برخلاف روش‌های موقت مثل کاتتر وریدی، ماندگاری بیشتری (گاهی بیش از ۱۰ سال) دارد و احتمال عفونت را به حداقل می‌رساند. علاوه بر این، کیفیت زندگی بیمار بهتر میشود، زیرا نیاز به تعویض‌های مکرر و دردسرهای مراقبتی کاهش می‌یابد. در واقع، فیستول دیالیز مثل یک «راه ویژه بزرگراهی» برای خون عمل می‌کند؛ سریع، امن و مقاوم. برای همین است که پزشکان، این روش را گزینه اول بیماران دیالیزی جوان‌تر یا کسانی که به دیالیز بلندمدت نیاز دارند، می‌دانند.
این روش، ایمن‌ترین و مؤثرترین نوع دسترسی به جریان خون در دیالیز به شمار می‌آید. در مقایسه با دیگر روش‌ها، خطر عفونت و تشکیل لخته خون در آن کمتر بوده و طول عمر بیشتری دارد.
تعریف و کاربرد فیستول شریانی وریدی در بیماران دیالیزی
فیستول شریانی وریدی به معنی ایجاد یک پیوند مستقیم بین یک شریان با جریان خون پر فشار و یک ورید با دیواره نازک‌تر است. این تغییر هوشمندانه باعث میشود ورید در مدت چند هفته ضخیم‌تر و قوی‌تر شود و بتواند سوزن‌های دیالیز را بدون آسیب یا فرو رفتگی تحمل کند.
کاربرد اصلی این فیستول، تامین یک مسیر خون‌رسانی مداوم و قابل اعتماد برای جلسات مکرر دیالیز خون است. بیماران دیالیزی معمولاً سه بار در هفته تحت درمان قرار می‌گیرند و هر جلسه چند ساعت طول می‌کشد؛ بنابراین داشتن یک مسیر ایمن و پایدار برای ورود و خروج خون حیاتی است.
فیستول شریانی وریدی همچنین خطر ایجاد لخته یا عفونت را به‌طور چشمگیری کاهش می‌دهد و کیفیت تصفیه خون را برای بیمار به حداکثر می‌رساند. در حقیقت، این دستاورد جراحی یک سرمایه‌گذاری بلندمدت روی سلامت بیمار است؛ ابزاری که به او کمک می‌کند با کمترین محدودیت، زندگی روزمره خود را ادامه دهد و روند درمانش را با آرامش بیشتری دنبال کند.
مزایا و معایب فیستول AV
فیستول دیالیز سال‌هاست به‌عنوان استاندارد طلایی در بین روش‌های دسترسی عروقی شناخته میشود. مهمترین مزیت آن دوام طولانیمدت است؛ به‌طوری که اگر به‌درستی ایجاد و نگهداری شود، میتواند بیش از ۵ تا ۱۰ سال کارایی داشته باشد. این یعنی بیمار کمتر درگیر جراحی‌های تکراری و دردسرهای جایگزینی مسیر دیالیز میشود. مزیت دیگر، کاهش چشمگیر خطر عفونت نسبت به کاتتر وریدی است، زیرا فیستول دیالیز از پوست بیرون زدگی ندارد و تماس مستقیم با محیط کمتر است. جریان خون بالاتر هم باعث میشود فرآیند دیالیز کارآمدتر و سریع‌تر انجام شود.
با این حال، فیستول دیالیز بی‌عیب نیست. زمان لازم برای بلوغ که معمولاً ۴ تا ۱۲ هفته است، ممکن است برای برخی بیماران سخت باشد. همچنین، احتمال تنگی یا لخته خون در مسیر ایجادشده وجود دارد. در موارد نادر، فشار خون بالا یا مشکلات قلبی میتواند مانع استفاده از این روش شود. به‌طور کلی، مزایای فیستول دیالیز بر معایب آن غلبه دارد، اما انتخاب نهایی باید با نظر پزشک و بر اساس شرایط فرد انجام گیرد.
مهمترین نقاط قوت و ضعف نسبت به روش‌های دیگر
در مقایسه با روش‌های موقتی مثل کاتتر وریدی یا گرافت مصنوعی، فیستول دیالیز مثل یک جاده اصلی و بدون ترافیک عمل می‌کند. نقطه قوت بزرگ آن، عمر طولانی و مقاومت در برابر عفونت است. این روش، جریان خون را با سرعت بالا عبور می‌دهد، در نتیجه دستگاه دیالیز میتواند در مدت کوتاه‌تر خون بیشتری را پالایش کند. همچنین، بیماران با فیستول دیالیز معمولاً کیفیت زندگی بهتری را تجربه می‌کنند، زیرا محدودیت‌های حرکتی و مراقبتی کمتری دارند.
اما در سوی دیگر ترازو، فیستول دیالیز نیاز به صبر دارد تا بالغ شود و برای استفاده آماده گردد. در حالی که کاتتر وریدی را می‌توان همان روز استفاده کرد، فیستول زمان میخواهد. علاوه بر این، اگر به‌درستی ایجاد نشود یا بیمار مراقبت مناسب نداشته باشد، ممکن است مسیر خون دچار تنگی، انسداد یا آنوریسم شود. به‌همین دلیل، انتخاب این روش باید با بررسی دقیق وضعیت عروقی بیمار و برنامه درمانی طولانیمدت انجام شود.
فیستول شریانی وریدی دیالیز برای چه بیمارانی کاربرد دارد ؟
فیستول شریانی‌وریدی دیالیز به طور انحصاری برای بیمارانی طراحی شده است که دچار نارسایی کلیه در مرحله پایانی (End-Stage Renal Disease یا ESRD) هستند. در این مرحله، کلیه‌ها توانایی خود را برای فیلتر کردن مواد زائد، سموم و مایعات اضافی از خون به طور کامل از دست داده‌اند و بدن به حمایت دستگاهی مانند دستگاه همودیالیز نیاز دارد.
دلایل اصلی نارسایی کلیه که منجر به نیاز به دیالیز و ایجاد فیستول می‌شوند، عبارتند از:
- دیابت: دیابت کنترل نشده، به مرور زمان باعث آسیب به رگ‌های خونی کوچک در کلیه‌ها میشود. این آسیب (نفروپاتی دیابتی) به تدریج عملکرد کلیه‌ها را کاهش می‌دهد. دیابت یکی از شایع‌ترین علل نارسایی کلیه در سراسر جهان است.
- فشار خون بالا (هایپرتانسیون): فشار خون بالا و مداوم، شریان‌های کلیه را تحت فشار قرار داده و به مرور زمان به ساختار ظریف فیلتراسیون کلیه‌ها آسیب می‌زند. همچنین، فشار خون بالا میتواند ناشی از بیماری کلیوی نیز باشد که یک چرخه معیوب ایجاد می‌کند.
- بیماری‌های التهابی کلیه (گلومرولونفریت): گروه‌هایی از بیماری‌ها که باعث التهاب در واحدهای فیلتراسیون کلیه (گلومرول‌ها) می‌شوند، مانند گلومرولونفریت پس از عفونت استرپتوکوکی، گلومرولونفریت مزمن، یا بیماری‌هایی مانند لوپوس اریتماتوس سیستمیک (SLE) که سیستم ایمنی بدن به بافت‌های خود، از جمله کلیه‌ها، حمله می‌کند.
- بیماری کلیه پلی‌کیستیک (PKD): یک اختلال ژنتیکی که باعث رشد کیست‌های متعدد در کلیه‌ها میشود و به تدریج بافت سالم کلیه را از بین میبرد.
- انسداد مزمن مجاری ادراری: شرایطی مانند سنگ کلیه بزرگ، تومورها یا بزرگی خوش‌خیم پروستات که باعث انسداد طولانیمدت جریان ادرار از کلیه‌ها می‌شوند، می‌توانند منجر به آسیب برگشت‌ناپذیر کلیه گردند.
- داروهای سمی برای کلیه: مصرف طولانیمدت یا دوز بالای برخی داروها، به ویژه برخی آنتی‌بیوتیک‌ها، مسکن‌های ضدالتهاب غیراستروئیدی (NSAIDs) و برخی داروهای شیمی‌درمانی، میتواند به کلیه‌ها آسیب برساند.
در مجموع، فیستول شریانی‌وریدی برای بیمارانی که کلیه‌هایشان دیگر قادر به انجام وظایف حیاتی خود نیست و نیاز به جایگزینی عملکرد کلیوی از طریق همودیالیز دارند، یک راه حل حیاتی و ضروری است.
تکنیک‌های جراحی فیستول AV
تکنیک جراحی برای ایجاد فیستول شریانی‌وریدی به محل اتصال شریان و ورید و همچنین به آناتومی خاص بیمار بستگی دارد. هدف اصلی، ایجاد یک اتصال با جریان خون بالا و پایدار است. رایج‌ترین انواع فیستول‌ها عبارتند از:
۱. فیستول رادیوسفالیک (Radiocephalic Fistula)
- توضیح: این نوع فیستول، که اغلب به عنوان خط اول انتخاب میشود، در مچ دست ایجاد می‌گردد.
- اتصال: ورید سفالیک (Cephalic Vein)، که معمولاً در سمت خارجی ساعد و بازو قرار دارد، به شریان رادیال (Radial Artery)، که در سمت شست مچ دست قرار دارد، متصل میشود.
- مزایا:
- نزدیکی به سطح پوست: ورید سفالیک در این ناحیه معمولاً سطحی‌تر است و دسترسی به آن برای دیالیز آسان‌تر است.
- کمترین احتمال درگیری سیستم عصبی: این تکنیک معمولاً کمترین خطر آسیب به اعصاب اصلی را دارد.
- حفظ عروق بازو: با ایجاد فیستول در مچ دست، عروق بزرگتر در بازو برای استفاده در آینده (در صورت نیاز به فیستول دیگر یا گرافت) حفظ می‌شوند.
- معایب:
- نیاز به ورید مناسب: موفقیت این روش به داشتن یک ورید سفالیک به اندازه کافی بزرگ و سالم در مچ دست بستگی دارد.
- دیرتر بالغ شدن: ممکن است نسبت به فیستول‌های بالاتر، کمی بیشتر طول بکشد تا کاملاً بالغ شود.
- خطر لخته شدن در مچ دست: در برخی موارد، امکان فشار بر عروق دیگر در مچ دست وجود دارد.
۲. فیستول براکیوسفالیک (Brachiocephalic Fistula)
- توضیح: این نوع فیستول در قسمت بالای بازو (آرنج) ایجاد میشود.
- اتصال: ورید سفالیک (Cephalic Vein) در ناحیه آرنج به شریان براکیال (Brachial Artery) متصل میشود.
- مزایا:
- بلوغ سریع‌تر: معمولاً سریع‌تر از فیستول‌های مچ دست بالغ می‌شوند.
- جریان خون قوی‌تر: به دلیل استفاده از شریان براکیال که بزرگتر و پرفشارتر است، جریان خون بسیار قوی‌تری ایجاد می‌کند.
- مناسب برای بیماران با عروق ضعیف: در بیمارانی که وریدهای دست یا ساعد آن‌ها کوچک یا ضعیف است، این روش گزینه بهتری است.
- معایب:
- زیبایی: ممکن است ظاهری برجسته‌تر داشته باشد.
- خطر بیشتر برای سلامت اندام: احتمال کمی برای کاهش خون‌رسانی به انگشتان (ischemia) وجود دارد، هرچند با تکنیک‌های جراحی مدرن این خطر به حداقل رسیده است.
- احتمال کمی بیشتر برای گره خوردن: احتمال ایجاد آنوریسم (گشادی موضعی) یا پاتولژی (تنگی) در محل اتصال وجود دارد.
۳. فیستول براکیوبازیلک جابه‌جا شده (Transposed Brachio-Basilic Fistula)
- توضیح: این تکنیک در مواردی استفاده میشود که ورید سفالیک در بازو کیفیت لازم را ندارد، اما ورید بازیلیک (Basilic Vein) که در قسمت داخلی بازو قرار دارد، سالم است.
- اتصال: ورید بازیلیک به شریان براکیال متصل میشود. از آنجایی که ورید بازیلیک معمولاً در عمق بیشتری نسبت به شریان قرار دارد، برای دسترسی آسان‌تر به سوزن‌های دیالیز، ورید بازیلیک را از مسیر طبیعی خود خارج کرده و به سمت سطح پوست جابه‌جا می‌کنند.
- مزایا:
- ایجاد دسترسی در بازو: امکان ایجاد دسترسی در بازو را فراهم می‌کند.
- جریان خون قوی: از جریان خون شریان براکیال استفاده می‌کند.
- معایب:
- جراحی پیچیده‌تر: نیاز به جابه‌جایی ورید دارد و تکنیک آن پیچیده‌تر از دو نوع قبل است.
- نیاز به مراقبت بیشتر: به دلیل جابه‌جایی ورید، ممکن است نیاز به مراقبت بیشتری برای جلوگیری از فشار بر آن باشد.
- احتمال بیشتر برای عفونت: هرگونه دستکاری و جابه‌جایی عروق، احتمال عفونت را اندکی افزایش می‌دهد.
معرفی رایج‌ترین مدل‌های فیستول AV و تفاوت‌ها
رایج‌ترین مدل‌های فیستول دیالیز را می‌توان به چهار گروه اصلی تقسیم کرد. اول، فیستول رادیوسفالیک که در مچ دست بین شریان رادیال و ورید سفالیک ایجاد میشود. این مدل عمر طولانی دارد اما شاید در برخی بیماران جریان خون کمتری ایجاد کند. دوم، فیستول براکیوسفالیک که در ساعد بین شریان براکیال و ورید سفالیک ساخته میشود و به دلیل جریان خون قوی‌تر، برای دیالیزهای پرتکرار ایده‌آل است.
سوم، فیستول براکیوبازیلیک جابجا شده که در آن ورید بازیلیک به سطح پوست منتقل میشود تا دسترسی آسان‌تر شود. این روش پیچیدگی بیشتری دارد اما وقتی سایر گزینه‌ها مناسب نباشند، انتخاب خوبی است. چهارم، گرافت مصنوعی که یک لوله مصنوعی بین شریان و ورید قرار می‌گیرد و برای بیمارانی که رگ‌های طبیعی ضعیف دارند، راه‌حل سریع‌تری محسوب میشود. تفاوت اصلی این مدل‌ها در محل، میزان جریان خون، دوام و میزان مداخله جراحی مورد نیاز است.
مراحل عمل جراحی فیستول دیالیز (فیستول شریانی وریدی – AV Fistula)
فرآیند جراحی ایجاد فیستول شریانی‌وریدی
۱. آماده‌سازی بیمار
موقعیت بیمار: بیمار به صورت درازکش روی تخت جراحی قرار می‌گیرد. دست یا بازویی که قرار است جراحی شود، تمیز و ضدعفونی میشود.
بیحسی: همانطور که گفته شد، این جراحی معمولاً با بیحسی موضعی انجام میشود. ماده بی‌حس‌کننده (مانند لیدوکائین) به زیر پوست و اطراف ناحیه جراحی تزریق میشود. این امر باعث بیحسی کامل ناحیه شده و بیمار در طول عمل دردی احساس نخواهد کرد. در صورت نیاز، آرام‌بخش وریدی برای کاهش اضطراب و افزایش راحتی بیمار تجویز می‌گردد.
۲. آماده‌سازی و بیحسی
این جراحی اغلب سرپایی و با بیحسی موضعی انجام میشود، یعنی فقط همان ناحیه بی‌حس میشود و بیمار بیدار است. این روش باعث کاهش درد و ریکاوری سریع‌تر میشود.
3. ایجاد برش جراحی
جراح یک برش کوچک و استریل در محل انتخابی (معمولاً مچ دست یا آرنج) ایجاد می‌کند. طول این برش به اندازه کافی است تا جراح بتواند به شریان و ورید مورد نظر دسترسی پیدا کند.
3.1. نمایان ساختن عروق
با دقت، لایه‌های بافتی زیر پوست (چربی، فاسیا) کنار زده می‌شوند تا شریان و ورید مورد نظر به طور واضح قابل مشاهده و دسترسی باشند. جراح از ابزارهای ظریف برای جدا کردن این عروق از بافت‌های اطراف استفاده می‌کند.
۴. اتصال شریان به ورید:
۴. اتصال شریان به ورید
این مرحله، قلب جراحی است. جراح با استفاده از نخ‌های جراحی بسیار ظریف و سوزن‌های مخصوص جراحی عروق، اتصال مستقیمی بین شریان و ورید ایجاد می‌کند.
انتخاب نقطه اتصال: محل دقیق اتصال بر اساس نوع فیستول (رادیوسفالیک، براکیوسفالیک) انتخاب میشود.
تکنیک اتصال:
اتصال مستقیم (Side-to-side یا End-to-side): در این روش، یک برش کوچک در دیواره شریان و یک برش مشابه در دیواره ورید ایجاد شده و سپس این دو برش با بخیه‌های ظریف به هم دوخته می‌شوند. این کار باعث میشود خون از شریان به داخل ورید سرازیر شود.
استفاده از گرافت (در صورت نیاز): در مواردی که وریدهای طبیعی بیمار برای ایجاد فیستول مناسب نباشند (مثلاً بسیار کوچک یا ضعیف باشند)، ممکن است از یک گرافت سنتتیک (مانند Gore-Tex) استفاده شود. در این حالت، گرافت یک سر به شریان و سر دیگر به ورید متصل میشود. اما هدف اصلی، ایجاد فیستول با ورید خود بیمار است.
۵. بررسی جریان خون (Flow Check)
پس از ایجاد اتصال، جراح با دقت جریان خون را از شریان به داخل ورید بررسی می‌کند. این کار به روش‌های مختلفی انجام میشود:
لمس: جراح با لمس محل اتصال، وجود “لرزش” (thrill) که ناشی از جریان خون پرفشار است را احساس می‌کند.
شنیدن: با استفاده از یک گوشی پزشکی، صدای جریان خون (bruit) در محل شنیده میشود.
مشاهده: گاهی اوقات، جریان خون در ورید از طریق پوست قابل مشاهده است.
جراح همچنین هرگونه خونریزی غیرعادی از محل اتصال را بررسی و در صورت لزوم، با بخیه‌های بیشتر آن را کنترل می‌کند.
۶. بستن برش
پس از اطمینان از موفقیت اتصال و عدم خونریزی، لایه‌های بافتی به ترتیب بسته می‌شوند.
بخیه: معمولاً از بخیه‌های قابل جذب (Dissolvable Sutures) برای بستن لایه‌های عمیق‌تر استفاده میشود. خط برش پوست ممکن است با بخیه‌های جذبی یا نوارهای پوستی (Steri-Strips) بسته شود.
مدت زمان جراحی:
مدت زمان دقیق جراحی بسته به پیچیدگی تکنیک و آناتومی بیمار متغیر است، اما معمولاً بین ۱ تا ۲ ساعت به طول می‌انجامد.
پس از جراحی، بیمار به اتاق ریکاوری منتقل شده و پس از پایدار شدن وضعیت، ترخیص میشود.
از معاینه و نقشه‌برداری عروق تا جراحی و ترمیم
تمام ماجرای فیستول دیالیز از یک معاینه دقیق آغاز میشود. پزشک متخصص، رگ‌ها را از نظر قطر، عمق و سلامت دیواره بررسی می‌کند. سپس نوبت به نقشه‌برداری عروقی می‌رسد؛ با استفاده از سونوگرافی داپلر مسیر شریان‌ها و وریدها شناسایی میشود تا بهترین نقطه برای اتصال انتخاب گردد. این مرحله مانند پیش‌نویس یک نقشه راه است که جراح را در تصمیم‌گیری یاری می‌کند.
با تکمیل نقشه، زمان جراحی فرا می‌رسد. بیمار در حالت بیحسی موضعی قرار می‌گیرد، جراح با دقت شریان و ورید را نمایان کرده و با بخیه‌های میکروسکوپی آن‌ها را به هم متصل می‌کند. پس از این، مرحله ترمیم آغاز میشود؛ جایی که بدن به آرامی فیستول دیالیز را می‌پذیرد و جریان خون تقویت میشود. طی هفته‌های بعد، بیمار باید مراقبت‌های خاص را رعایت کند تا فیستول بدون لخته یا آسیب به بلوغ برسد و برای دیالیز آماده شود. این روند، ترکیبی از علم، مهارت و صبر است که نتیجه‌اش یک دسترسی عروقی مطمئن خواهد بود.
مراقبت بعد از عمل فیستول دیالیز
بعد از ایجاد فیستول دیالیز، تازه فصل مهم درمان آغاز میشود؛ فصلی که نقش اصلی‌اش را خود بیمار و تیم درمانی ایفا می‌کنند. در ساعات اولیه، محل عمل باید تمیز و خشک نگه داشته شود و از هرگونه فشار یا خم‌کردن شدید اندام اجتناب گردد. پانسمان اولیه معمولاً تا ۲۴ ساعت باقی می‌ماند و سپس با نظر پزشک تعویض میشود.
شست‌وشوی روزانه محل با آب ولرم و صابون ملایم، گام مهمی در پیشگیری از عفونت است. بیمار باید هر روز «صدای وزش خون» یا همان Thrill را با لمس محل بررسی کند؛ نبود آن میتواند علامت بسته شدن مسیر باشد. همچنین نباید فشار خون را از دستی که فیستول دیالیز دارد، اندازه‌گیری کرد یا از آن دست خون گرفت.
تغذیه سالم، مصرف آب کافی و پرهیز از حمل اجسام سنگین به ترمیم سریع‌تر کمک می‌کند. رعایت دقیق این نکات، نه‌تنها طول عمر فیستول دیالیز را افزایش می‌دهد، بلکه کیفیت دیالیز آینده را نیز تضمین می‌کند.
برنامه مراقبتی و تمرینات تقویت فیستول
برنامه مراقبتی بعد از عمل فیستول دیالیز فقط شامل استراحت نیست، بلکه تمرینات خاصی هم باید در دستور کار قرار گیرد تا رگ جدید به‌خوبی پا بگیرد. یکی از رایج‌ترین تمرین‌ها، فشار دادن یک توپ اسفنجی یا حوله رول‌شده در دست همان سمت فیستول است. این کار، جریان خون را افزایش داده و به بلوغ سریع‌تر آن کمک می‌کند.
تمرینات باید روزانه، هر بار ۵ تا ۱۰ دقیقه و چند مرتبه در روز انجام شوند. همزمان، بیمار باید به‌طور مرتب وضعیت Thrill را بررسی کرده و در صورت هرگونه تغییر، پزشک را مطلع کند. اجتناب از خوابیدن روی دست دارای فیستول و پرهیز از پوشیدن لباس تنگ هم ضروری است.
برنامه مراقبتی شامل تغذیه غنی از پروتئین، ویتامین‌ها و آبرسانی کافی به بدن نیز هست تا روند ترمیم بهینه شود. با رعایت این راهنما، فیستول دیالیز به مرحله‌ای می‌رسد که با خیال راحت بتواند سال‌ها یار وفادار روند دیالیز باشد.
علائم هشدار خرابی فیستول AV
فیستول دیالیز اگرچه یکی از مطمئن‌ترین روش‌های دسترسی عروقی برای بیماران دیالیزی است، اما ممکن است در گذر زمان دچار مشکل شود. شناخت علائم هشدار، کلید پیشگیری از خرابی و از دست رفتن این مسیر حیاتی است. یکی از اولین نشانه‌ها، کاهش یا قطع «صدای وزش خون» یا همان Thrill است که به‌طور طبیعی در لمس محل فیستول حس میشود. تورم غیرعادی، تغییر رنگ پوست به کبود یا رنگ‌پریدگی، و احساس درد مداوم نیز از علامت‌های هشدار هستند.
همچنین، خونریزی غیرمعمول بعد از دیالیز یا ایجاد برآمدگی غیرطبیعی در مسیر رگ میتواند نشانه انسداد یا اتساع شدید باشد. در صورتی که محل فیستول دیالیز گرم‌تر از حالت طبیعی یا چرکی شود، احتمال عفونت مطرح است. توجه به این علائم و اقدام سریع، به معنای حفظ عمر فیستول و جلوگیری از جراحی‌های غیرضروری در آینده است.
نشانه‌هایی که باید سریع به پزشک مراجعه کنید
اگر بیمار متوجه شود که شدت یا لرزش طبیعی فیستول دیالیز کاهش یافته یا کاملاً از بین رفته، این یک وضعیت اضطراری محسوب میشود. لخته خون یا تنگی مسیر میتواند در عرض چند ساعت عملکرد فیستول را متوقف کند. خونریزی شدید یا غیرقابل کنترل از محل ورود سوزن‌ها پس از دیالیز، دلیل دیگری برای مراجعه فوری به پزشک است.
داشتن تب، لرز، قرمزی یا ترشح چرکی از محل فیستول، نشانه عفونتی است که ممکن است به سرعت گسترش پیدا کند. ورم ناگهانی دست یا بازو، تغییر رنگ به بنفش یا کبود، و درد تیز یا مداوم هم نشانه‌هایی هستند که نباید نادیده گرفته شوند. حتی خارش شدید یا تغییر شکل محسوس رگ، میتواند علامت یک مشکل جدی باشد.
در چنین مواردی، بیمار باید بدون اتلاف وقت با مرکز درمانی یا جراح خود تماس بگیرد. مداخله زودهنگام، احتمال حفظ فیستول دیالیز و ادامه روند درمان را به‌شدت افزایش می‌دهد.
علل از کار افتادن فیستول دیالیز
فیستول دیالیز اگرچه به عنوان مطمئن‌ترین روش دسترسی عروقی برای بیماران دیالیزی شناخته میشود، اما همیشگی و بی‌نقص نیست. عواملی وجود دارند که می‌توانند باعث افت کارایی یا حتی از کار افتادن کامل آن شوند. یکی از شایع‌ترین علت‌ها، لخته خون است که مسیر جریان را مسدود می‌کند. این مشکل میتواند در عرض چند ساعت فیستول را ناکارآمد کند.
تنگی عروق، که اغلب ناشی از رشد بیش‌ازحد بافت در محل اتصال شریان و ورید است، نیز از دلایل مهم محسوب میشود. عفونت محل فیستول نه تنها عملکرد آن را مختل می‌کند، بلکه ممکن است تهدیدی جدی برای سلامت بیمار باشد. استفاده نادرست حین دیالیز، ضربه یا فشار مستقیم به محل فیستول و عدم رعایت اصول مراقبتی هم میتواند عمر آن را کوتاه کند.
شناخت این علل و اقدام سریع در صورت بروز، بهترین راه برای حفظ طول عمر فیستول دیالیز و جلوگیری از نیاز به جراحی جدید است.
شایع‌ترین مشکلات و آسیب‌های فیستول
مشکلات فیستول دیالیز معمولاً به‌تدریج یا ناگهانی بروز می‌کنند و اگر به‌موقع رسیدگی نشوند، می‌توانند این مسیر حیاتی را از بین ببرند. انسداد ناشی از ترومبوز یا همان لخته خون، از شایع‌ترین معضلات است. این اتفاق میتواند به‌دلیل تنگی عروق یا کاهش جریان خون در محل اتصال بروز کند.
تنگی یا باریک شدن بخش‌هایی از مسیر فیستول، معمولاً با کاهش صدای Thrill و کیفیت دیالیز همراه میشود. آسیب مکانیکی، مانند ضربه به دست یا استفاده از سوزن در محل نادرست، میتواند باعث پارگی یا خونریزی شود. عفونت هم یکی دیگر از تهدیدها است که علاوه بر تخریب رگ، خطر انتشار به سایر بخش‌های بدن را به همراه دارد.
برخی بیماران با آنوریسم یا برآمدگی غیرعادی در مسیر فیستول مواجه می‌شوند که اگر بزرگ و نازک شود، احتمال پارگی دارد. با آگاهی و رعایت برنامه مراقبتی، می‌توان بسیاری از این مشکلات را پیشگیری و عملکرد فیستول دیالیز را برای سال‌ها تضمین کرد.
هزینه عمل فیستول
قیمت عمل فیستول دیالیز در بیمارستان محب مهر بسته به شرایط بیمار، تجهیزات مصرفی و مدت بستری متغیر است و پیش از انجام جراحی امکان اعلام رقم دقیق وجود ندارد. این عمل معمولاً یک روز بستری نیاز دارد و صورتحساب نهایی شامل هزینه اتاق عمل، تجهیزات، دارو، آزمایش‌ها و خدمات پاراکلینیکی میشود. بر اساس آمار میانگین، مبلغ کل برای کارگذاری فیستول دیالیز حدود ۴,۵۰۰,۰۰۰ تومان است. بیمارانی که از بیمه پایه استفاده کنند، حدود ۳,۵۰۰,۰۰۰ تومان پرداخت خواهند داشت و سهم بیمه پایه تقریباً ۱,۰۰۰,۰۰۰ تومان است. اگر فرد علاوه بر بیمه پایه، بیمه تکمیلی هم داشته باشد، هزینه پرداختی حتی میتواند به حدود ۵۰۰ هزار تومان کاهش یابد. این تفاوت قیمت به علت پوشش هزینه‌ها توسط بیمه‌ها و شرایط شخصی هر بیمار است
روش‌های درمان فیستول از کار افتاده
وقتی فیستول دیالیز از کار می‌افتد، همه چیز به سرعت و دقت واکنش تیم درمان بستگی دارد. هدف اصلی، بازگرداندن جریان خون پیش از آن است که آسیب غیرقابل جبران شود. روش‌های درمان، بسته به علت خرابی، متفاوت است. اگر مشکل ناشی از لخته خون باشد، معمولاً از آنژیوپلاستی، ترومبکتومی یا تزریق داروهای حل‌کننده لخته استفاده میشود.
در موارد تنگی عروق، جراح ممکن است با استفاده از بالون یا قرار دادن استنت مسیر را باز کند. اگر عفونت عامل مشکل باشد، آنتی‌بیوتیک‌ها، تخلیه جراحی یا حتی ایجاد فیستول جدید لازم میشود. گاهی فیستول‌های بسیار آسیب‌دیده نیازمند ترمیم جراحی کامل هستند.
مدیریت موفق این شرایط علاوه بر مهارت پزشکی، به آگاهی بیمار از علائم هشدار هم بستگی دارد. هرچه زمان تشخیص و شروع درمان کوتاه‌تر باشد، شانس نجات فیستول و جلوگیری از جراحی جدید بیشتر است.
اقدامات پزشکی برای بازگرداندن جریان خون فیستول
وقتی جریان خون در فیستول دیالیز قطع شود، اولین گام، انجام تصویربرداری‌هایی مانند سونوگرافی داپلر یا آنژیوگرافی است تا محل دقیق انسداد یا تنگی مشخص شود. اگر لخته خون دیده شود، پزشکان می‌توانند با روش ترومبکتومی (خارج‌کردن لخته) یا داروهای ترومبولیتیک جریان را برگردانند.
برای تنگی عروق، روش آنژیوپلاستی بالونی یکی از رایج‌ترین اقدامات است؛ یک بالن کوچک به محل فرستاده و باد میشود تا مسیر باز گردد. در برخی موارد، برای جلوگیری از تنگی مجدد، استنت فلزی نیز گذاشته میشود.
اگر آسیب شدید باشد یا فیستول قدیمی دیگر ارزش ترمیم نداشته باشد، جراح تصمیم به ایجاد یک فیستول جدید در محل دیگر می‌گیرد. در کنار همه این اقدامات، کنترل دقیق عفونت و مراقبت پس از مداخله، نقشی حیاتی در موفقیت درمان دارد.
ویژه : اسکلروتراپی واریس
عوارض عدم درمان فیستول شریانی‌وریدی
بی‌توجهی به مشکلات فیستول شریانی‌وریدی میتواند پیامدهایی جدی و بعضاً برگشت‌ناپذیر داشته باشد. نخستین و رایج‌ترین عارضه، از دست رفتن کامل مسیر دسترسی عروقی است؛ اتفاقی که بیمار را مجبور به انجام جراحی جدید و یافتن محل دیگری برای ایجاد فیستول دیالیز می‌کند. این کار معمولاً با درد، زمان بهبود طولانی و حتی کاهش کیفیت گزینه‌های بعدی همراه است.
تنگی عروق درمان‌نشده میتواند به لخته خون و انسداد کامل بینجامد، در حالی که عفونت رهاشده ممکن است تا بافت‌های اطراف یا حتی جریان خون گسترش یابد و به سپسیس تهدیدکننده حیات منجر شود. برآمدگی‌های دیواره رگ یا همان آنوریسم، اگر به موقع ترمیم نشوند، خطر پارگی و خونریزی شدید دارند.
عدم درمان به موقع همچنین میتواند کیفیت دیالیز را به طور جدی کاهش دهد، که نتیجه آن افزایش خستگی، مشکلات قلبی و تجمع سموم در بدن خواهد بود. در واقع، مراقبت و درمان سریع فیستول نه فقط برای حفظ یک رگ، بلکه برای حفظ جان بیمار ضروری است.
خطرات جدی بی‌توجهی به مشکلات فیستول
نادیده گرفتن هشدارهای فیستول دیالیز مانند کم شدن Thrill، تورم یا تغییر رنگ، میتواند جرقه آغاز یک زنجیره خطرناک از مشکلات پزشکی باشد. یکی از بزرگ‌ترین خطرات، بروز لخته خون و انسداد کامل است که در عرض چند ساعت میتواند عملکرد فیستول را نابود کند. چنین وضعیتی معمولاً به دیالیز اضطراری با کاتتر موقت منجر میشود که خود خطر عفونت و آسیب عروقی را بالا میبرد.
عفونت رهاشده یکی دیگر از تهدیدهای پنهان است؛ به‌ویژه زمانی که با تب، قرمزی و ترشح همراه باشد. این عفونت میتواند وارد جریان خون شده و سپسیس ایجاد کند. آنوریسم‌های بدون درمان نیز استعداد پارگی و خونریزی شدید دارند که به عنوان اورژانس جراحی شناخته میشود.
از منظر کیفیت زندگی، بی‌توجهی به مشکلات فیستول به معنای کاهش کارایی دیالیز و تجمع سموم در بدن است که به خستگی مفرط، افت ایمنی و فشار بیشتر بر قلب و ریه‌ها ختم میشود. نتیجه روشن است: کوچک‌ترین نشانه خرابی فیستول، باید به بزرگ‌ترین اولویت پزشکی بیمار تبدیل شود.
بهترین پزشکان و مراکز درمانی فیستول دیالیز تهران
کلینیک واریس دکتر فرشید مهر متخصص عروق در تهران، به‌عنوان یکی از مراکز معتبر جراحی عروق و فیستول دیالیز، با بهره‌گیری از فوق‌تخصصین برجسته و خدمات مدرن، گزینه‌ای عالی برای بیماران دیالیزی محسوب میشود. در این مرکز، عمل‌های ایجاد، ترمیم و نگهداری فیستول شریانی-وریدی با دقت بالا و تجهیزات به‌روز انجام میشود.
دکتر پژمان فرشیدمهر، فوق تخصص جراحی عروق و اندوواسکولار، از جمله شاخص‌ترین پزشکان فعال در این حوزه است که در تهران و به‌ویژه در منطقه سعادت‌آباد فعالیت می‌کند. تسلط ایشان بر جراحی‌های دقیق عروقی و تجربه در درمان بیماران دیالیزی، باعث شده به یکی از انتخاب‌های اصلی بیماران و پزشکان ارجاع‌دهنده تبدیل شود.
علاوه بر دکتر فرشیدمهر، تهران و سایر شهرها نیز پزشکان باتجربه دیگری در زمینه فیستول دیالیز فعال هستند. انتخاب پزشک مناسب بستگی به نیاز بیمار، سرعت دسترسی به نوبت و تجربه جراح دارد.
| نام پزشک | تخصص و فلوشیپ | آدرس مطب |
|---|---|---|
| دکتر پژمان فرشیدمهر | فوق تخصص جراحی عروق و اندوواسکولار | تهران، سعادت‌آباد، خیابان سرو، خیابان بخشایش، روبروی بیمارستان عرفان، بن‌بست قائم، پلاک 6، واحد 7 |
| دکتر احمد صادق‌پور | فلوشیپ جراحی عروق و تروما / جراحی عمومی | تهران، خیابان ولیعصر، ابتدای مطهری، بعد از سربداران، پلاک 468، طبقه 4 |
| دکتر النا صارمی | فلوشیپ جراحی عروق | تهران، شهرک غرب، خیابان دادمان، روبروی حسن سیف، پلاک 17، طبقه 5 |
| دکتر امیراحمد نصیری | فوق تخصص کلیه (نفرولوژی بزرگسالان) | تهران، خیابان مطهری، خیابان جم، بیمارستان جم، کلینیک بیمارستان جم |
| دکتر علی قطفان | فلوشیپ جراحی عروق و تروما / جراحی عمومی | تهران، خیابان انقلاب، نرسیده به چهارراه ولیعصر، خیابان شهید برادران مظفر جنوبی، بیمارستان مدائن، درمانگاه جراحی عروق |
| دکتر سارا حسینی زواره | پزشک عمومی | تهران، بیمارستان قلب شهید رجایی |
| دکتر سیدسیف‌الله بلادی موسوی | فوق تخصص کلیه (نفرولوژی) / تخصص داخلی | تهران، بزرگراه نیایش غرب، بعد از بلوار کبیری طامه، خیابان امام حسین، بیمارستان عرفان نیایش |
| دکتر خسرو رهبر | فوق تخصص کلیه (نفرولوژی) / ایمنی‌شناسی بالینی | تهران، خیابان شهید مطهری، خیابان میرعماد، نبش کوچه 6، بیمارستان مهراد |
| دکتر جواد سلیمی | فلوشیپ جراحی عروق و تروما | تهران، بزرگراه نیایش غرب، بعد از بلوار کبیری طامه، خیابان امام حسین، بیمارستان عرفان نیایش |
| دکتر محمد مظفر | فلوشیپ جراحی عروق و تروما | تهران، سعادت‌آباد، بین چهارراه سرو و بلوار شهرداری، خیابان ریاضی بخشایش، پلاک 4 |
سوالات متداول بیماران فیستول شریانی ورودی
آیا عمل ایجاد فیستول دیالیز درد دارد؟
نه، عمل با بیحسی موضعی انجام میشود و شما در طول جراحی درد خاصی حس نمیکنید. بعد از عمل ممکن است کمی درد یا کشیدگی در بازو داشته باشید که معمولاً با مسکن ساده برطرف میشود.
چطور بفهمم فیستولم سالم کار می‌کند؟
هر روز با نوک انگشت محل فیستول را لمس کنید؛ باید لرزش خفیفی (Thrill) حس کنید. اگر این حس کاهش پیدا کرد یا قطع شد، سریع به پزشک اطلاع دهید.
چه کارهایی نباید با دست فیستول انجام دهم؟
فشار خون گرفتن، خونگیری، پوشیدن ساعت تنگ، حمل بار سنگین یا خوابیدن روی دست فیستول ممنوع است. این کارها میتواند به رگ آسیب بزند.
اگر محل فیستول قرمز یا متورم شد چه کنم؟
این علائم میتواند نشانه عفونت یا آسیب باشد. دست را تمیز نگه دارید و فوراً به مرکز دیالیز یا جراح خود مراجعه کنید.
می‌توانم با فیستول ورزش کنم؟
بله، اما ورزش باید سبک باشد. تمرین فشار دادن توپ نرم به تقویت فیستول کمک می‌کند، ولی حرکات سنگین یا ضربه‌زننده ممنوع است.
چطور باید از دسترسی عروقی خودم (فیستول، گرفت یا کتتر) مراقبت کنم؟
دسترسی عروقی خط زندگی شما در دیالیز است و باید مثل طلا از آن مراقبت کنید. چه فیستول داشته باشید، چه گرفت، چه کتتر، نکته اول تمیزی روزانه است. هر روز و همیشه قبل از دیالیز، محل دسترسی را با صابون آنتی‌باکتریال ملایم بشویید تا از تجمع میکروب‌ها جلوگیری شود. هرگز پوست محل را نخارانید و دلمه‌ها را با دست نکنید، چون این کار میتواند باعث خونریزی یا عفونت شود. مراقب باشید هیچ جسم تنگ یا فشاری روی محل قرار نگیرد. هر روز ظاهر و حس محل را بررسی کنید: اگر قرمزی، تورم، گرمی بیش از حد یا جوش دیدید، یا اگر لرزش طبیعی فیستول (Thrill) کاهش پیدا کرده بود، فوراً به تیم دیالیز یا پزشک‌تان اطلاع دهید. یاد بگیرید که گوش دادن به بدن‌تان، اولین و بهترین خط دفاعی برای جلوگیری از مشکلات است.
توصیههای طلایی برای نگهداری طولانیمدت از فیستول چیست؟
نگهداری درست از فیستول یعنی طولانیتر شدن عمر آن و جلوگیری از عوارض سخت. هرگز محل فیستول را نخارانید یا با لباسهای تنگ فشار ندهید، چون خطر عفونت و آسیب را بالا میبرد.
به پرسنل دیالیز یادآوری کنید که هر بار سوزن را در نقطه متفاوتی بزنند. اگر در خانه از محل سوزن خونریزی شد، با وایتکس رقیق کف محل را ۱۰ تا ۱۵ دقیقه ضدعفونی کرده و سپس با آب ساده بشویید. مصرف داروهای ضد فشار خون را از ۴ ساعت قبل از دیالیز قطع کنید تا فشار پایین باعث لختهشدن فیستول نشود.
در صورت بروز خونریزی شدید، لمس نکردن لرزش فیستول یا مشاهده نشانههای عفونت، مراجعه فوری به پزشک الزامی است. با همین چند عادت ساده، میتوانید عمر مفید فیستول خود را چند برابر کنید.
مهمترین توصیه برای نگهداری فیستول
هیچوقت کیف یا هر وسیله سنگینی را روی شانه و دستی که فیستول دارد آویزان نکنید و از خوابیدن روی آن دست یا بیحرکت نگهداشتنش برای مدت طولانی پرهیز کنید.
یادتان باشد روی این دست نباید فشارخون گرفته شود، خونگیری یا تزریق انجام گیرد. پیش از هر دیالیز، محل فیستول را با آب و صابون بشویید و بعد از دیالیز چهار ساعت به محل پانسمان دست نزنید و دوش نگیرید. همچنین، اگر دستتان سرد شد، گزگز کرد یا رنگش پرید، فوراً به پزشک اطلاع دهید. این علائم میتواند نشانه کاهش جریان خون باشد که حتماً رسیدگی فوری میخواهد.
آیا جراحی فیستول بزرگ است؟
خیر، جراحی ایجاد فیستول شریانی‌وریدی به طور کلی یک عمل جراحی بزرگ محسوب نمی‌شود. در واقع، این عمل به عنوان یک عمل جراحی سرپایی (Outpatient Surgery) طبقه‌بندی میشود. این بدان معناست که:
بیهوشی: معمولاً نیاز به بیهوشی عمومی ندارد. اغلب از بیحسی موضعی در محل جراحی استفاده میشود تا بیمار در طول عمل هیچ دردی احساس نکند. در برخی موارد، ممکن است از آرام‌بخش وریدی نیز برای افزایش راحتی بیمار استفاده شود.
مدت زمان بستری: بیمار پس از اتمام جراحی و گذراندن یک دوره کوتاه مشاهده (معمولاً ۱ تا ۲ ساعت) برای اطمینان از عدم بروز عوارض فوری مانند خونریزی، مرخص میشود. نیازی به بستری شبانه در بیمارستان نیست.
محل انجام: این عمل معمولاً در اتاق عمل جراحی روزانه یا کلینیک‌های جراحی سرپایی انجام می‌گیرد.
اندازه عمل:
“بزرگی” یک عمل جراحی را می‌توان از جنبه‌های مختلفی سنجید:
وسعت برش: برش پوستی لازم برای دسترسی به شریان و ورید، معمولاً کوچک است و در حد چند سانتی‌متر (معمولاً ۲ تا ۵ سانتی‌متر) می‌باشد.
پیچیدگی تکنیکی: در حالی که جراحی نیاز به مهارت جراح عروق دارد، تکنیک ایجاد اتصال بین شریان و ورید (اتصال مستقیم یا استفاده از گرافت) نسبتاً استاندارد است.
تأثیر بر بدن: به دلیل ماهیت سرپایی و استفاده از بیحسی موضعی، تأثیر کلی بر بدن بیمار حداقل است.
نکات مهم:
آمادگی: با وجود سرپایی بودن، بیمار باید دستورالعمل‌های قبل از عمل را که توسط پزشک ارائه میشود، به دقت رعایت کند.
نقاهت: اگرچه عمل “بزرگ” نیست، اما دوران نقاهت برای بلوغ فیستول زمان‌بر است (۲ تا ۳ ماه). مراقبت‌های بعد از عمل، به ویژه در روزهای اول، برای جلوگیری از عفونت و تسهیل بهبودی برش ضروری است.
تفاوت با سایر روش‌ها: این عمل در مقایسه با جراحی‌های پیچیده‌تر مانند پیوند کلیه یا بای‌پس عروق، بسیار “کوچک” محسوب میشود.
بنابراین، اگرچه فیستول جراحی حیاتی است، اما خود جراحی از نظر اندازه و تأثیر بر بدن، یک عمل غیرتهاجمی و سرپایی محسوب میشود.
دوران نقاهت و بلوغ فیستول
دوران نقاهت و بلوغ فیستول شریانی‌وریدی، مرحله‌ای حیاتی است که طی آن ورید مورد استفاده، برای تحمل سوزن‌های دیالیز و جریان خون بالا آماده میشود. این فرآیند نیازمند صبر و مراقبت است.
مراحل و زمان‌بندی:
فاز اولیه پس از جراحی (چند روز اول):
مراقبت از محل برش: محل برش باید تمیز و خشک نگه داشته شود. بانداژ جراحی معمولاً پس از ۲۴ تا ۴۸ ساعت توسط پزشک یا پرستار برداشته میشود.
کنترل درد: ممکن است درد خفیفی در محل جراحی احساس شود که با مسکن‌های معمول قابل کنترل است.
ورم: ورم در محل جراحی طبیعی است و به تدریج طی چند روز تا چند هفته کاهش می‌یابد.
خونریزی یا ترشح: هرگونه خونریزی شدید، ترشح چرکی یا افزایش قرمزی و تورم باید فوراً به پزشک اطلاع داده شود.
فاز بلوغ فیستول (۲ تا ۶ ماه):
رشد و تقویت ورید: در این دوره، جریان خون شریانی که از طریق اتصال به ورید هدایت میشود، باعث میشود دیواره ورید ضخیم‌تر، قوی‌تر و بزرگتر شود. همچنین، وریدهای سطحی‌تری در اطراف فیستول برای تسهیل ورود و خروج سوزن‌های دیالیز ایجاد می‌شوند.
ورزش‌های تقویتی: برای تسریع و بهبود فرآیند بلوغ، جراح یا پرستار دیالیز ممکن است تمرینات خاصی را توصیه کنند. یکی از رایج‌ترین این تمرینات، فشار دادن مکرر یک توپ نرم (مانند توپ تنیس یا توپ فوم) با دست فیستول‌دار است. این کار با افزایش جریان خون و تحریک عروق، به تقویت آن‌ها کمک می‌کند. تعداد دفعات و شدت این تمرینات باید طبق دستور پزشک باشد.
بررسی روزانه لرزش (Thrill): بیمار باید روزانه، با قرار دادن انگشتان خود بر روی فیستول، “لرزش” مداومی را که نشان‌دهنده جریان خون فعال است، احساس کند. این لرزش باید مداوم و یکنواخت باشد. قطع شدن یا تغییر ناگهانی لرزش میتواند نشانه بروز مشکل (مانند لخته شدن) باشد و نیاز به بررسی فوری پزشکی دارد.
شنیدن صدا (Bruit): با گذشت زمان، صدای مخصوص جریان خون (Bruit) که با گوشی پزشکی شنیده میشود، باید قوی‌تر و واضح‌تر گردد.
آمادگی برای اولین جلسه دیالیز:
قبل از شروع اولین جلسه همودیالیز، جراح یا تیم دیالیز، فیستول را مجدداً ارزیابی می‌کند تا از بلوغ کافی آن اطمینان حاصل شود. این ارزیابی شامل بررسی جریان خون، قطر ورید و وضعیت کلی آن است.
اگر فیستول به اندازه کافی بالغ نشده باشد، ممکن است زمان شروع دیالیز به تعویق بیفتد یا نیاز به اقدامات دیگری باشد.
نکات مهم در دوران نقاهت
صبر: بلوغ فیستول یک فرآیند طبیعی است و نیاز به زمان دارد. عجله کردن در این مرحله میتواند مضر باشد.
ارتباط با تیم درمانی: هرگونه نگرانی، درد غیرعادی، تورم، قرمزی، یا تغییر در حس فیستول را فوراً به پزشک یا پرستار دیالیز خود اطلاع دهید.
خودمراقبتی: رعایت توصیههای بهداشتی و انجام تمرینات تجویز شده، نقش مهمی در موفقیت فیستول دارد.
مراقبت‌های طولانیمدت از فیستول دیالیز
پس از اینکه فیستول شریانی‌وریدی شما بالغ شد و برای دیالیز مورد استفاده قرار گرفت، مراقبت صحیح و مداوم از آن برای حفظ سلامت و کارایی آن در بلندمدت ضروری است. این مراقبت‌ها شامل عادات روزانه و پرهیز از برخی فعالیت‌هاست:
عادات روزانه و مراقبت‌های ضروری:
بررسی روزانه فیستول:
لمس (Thrill): روزانه، با قرار دادن انگشتان خود روی فیستول، جریان خون را لمس کنید. باید یک لرزش مداوم و نسبتاً قوی احساس شود.
شنیدن (Bruit): با گوشی پزشکی (اگر در دسترس باشد) یا حتی گاهی با گوش، صدای جریان خون را گوش دهید. این صدا باید شبیه به زمزمه یا غرش مداوم باشد.
مشاهده: ظاهر فیستول را بررسی کنید. به دنبال علائم قرمزی، تورم، یا هرگونه تغییر رنگ غیرعادی باشید.
رعایت بهداشت:
شستشو: قبل و بعد از هر بار دست زدن به فیستول، دست‌های خود را بشویید.
تمیز نگه داشتن پوست: پوست روی محل فیستول باید همیشه تمیز و عاری از هرگونه آلودگی باشد.
حفاظت از دست فیستول‌دار:
عدم خوابیدن روی دست: هرگز روی دستی که فیستول در آن قرار دارد، نخوابید. فشار طولانیمدت میتواند جریان خون را محدود کرده و به فیستول آسیب برساند.
عدم حمل اجسام سنگین: از بلند کردن یا حمل اجسام سنگین با دست فیستول‌دار خودداری کنید. وزن زیاد میتواند فشار بر عروق را افزایش دهد.
عدم پوشیدن لباس یا زیورآلات تنگ: لباسهای آستین تنگ، ساعت مچی، دستبند، یا انگشتر تنگ که بر روی فیستول یا نزدیک آن فشار وارد می‌کنند، ممنوع است.
اقدامات پزشکی:
عدم خونگیری یا فشار خون از دست فیستول‌دار: هرگز نباید از دستی که فیستول در آن قرار دارد، خون گرفته شود یا فشار خون اندازه‌گیری گردد. این اقدامات میتواند به فیستول آسیب رسانده و جریان خون آن را مختل کند. حتماً به پرسنل پزشکی اطلاع دهید که کدام دست شما فیستول دارد.
گزارش هرگونه تغییر: هرگونه درد، تورم، قرمزی، گرمی بیش از حد، قطع شدن لرزش، یا تغییر رنگ در دست یا فیستول را فوراً به پزشک یا مرکز دیالیز خود اطلاع دهید.
مزایای فیستول شریانی‌وریدی دیالیز
فیستول شریانی‌وریدی به دلایل متعددی به عنوان بهترین روش دسترسی عروقی برای همودیالیز شناخته میشود. مزایای اصلی آن نسبت به سایر روش‌ها (مانند گرافت عروقی یا کاتترهای وریدی مرکزی) به شرح زیر است:
طول عمر بسیار بیشتر:
فیستول: یک فیستول شریانی‌وریدی که به درستی ایجاد و مراقبت شود، میتواند برای سال‌های متمادی (گاهی بیش از ۱۰ تا ۲۰ سال) بدون نیاز به تعویض یا جراحی مجدد، مورد استفاده قرار گیرد.
گرافت: طول عمر گرافت‌های عروقی معمولاً کوتاه‌تر است و اغلب پس از ۲ تا ۵ سال نیاز به تعویض پیدا می‌کنند.
کاتتر: کاتترهای وریدی مرکزی، که مستقیماً در سیاهرگ مرکزی قرار می‌گیرند، به طور موقت برای دیالیز استفاده می‌شوند و معمولاً عمر محدودی دارند و برای حفظ دسترسی طولانیمدت مناسب نیستند.
احتمال کمتر تشکیل لخته (ترومبوز):
فیستول: جریان خون شریانی که در داخل ورید طبیعی شما گردش می‌کند، احتمال تشکیل لخته خون را به حداقل می‌رساند. ورید خود بیمار، بافت زنده‌ای است که با جریان خون سازگاری بهتری دارد.
گرافت: مواد سنتتیک گرافت‌ها ممکن است باعث فعال شدن سیستم انعقادی خون و تشکیل لخته شوند.
احتمال کمتر عفونت:
فیستول: از آنجایی که فیستول با استفاده از عروق طبیعی بدن ایجاد میشود و کمتر در معرض محیط خارجی قرار دارد (به جز زمان دیالیز)، خطر عفونت سیستمیک (وارد شدن باکتری به جریان خون) به مراتب کمتر است.
کاتتر: کاتترهای وریدی مرکزی، که به طور مداوم در داخل بدن قرار دارند، نقطه ورود مستقیمی برای باکتری‌ها به جریان خون محسوب شده و بالاترین خطر عفونت را دارند.
جریان خون بهتر و کارآمدتر پس از بلوغ:
فیستول: پس از بلوغ، فیستول جریان خون بسیار بالایی را فراهم می‌کند که برای دیالیز مؤثر و کوتاه کردن زمان جلسه ضروری است. این جریان خون بالا به دستگاه دیالیز اجازه می‌دهد تا مواد زائد و مایعات را به طور مؤثری از خون پاک کند.
گرافت: جریان خون گرافت‌ها ممکن است به خوبی فیستول نباشد و گاهی نیاز به استفاده از سوزن‌های بزرگتر یا مدت زمان طولانیتر دیالیز باشد.
کاهش نیاز به جراحی‌های مکرر:
به دلیل طول عمر بالای فیستول، نیاز به جراحی‌های متعدد برای ایجاد نقاط دسترسی جدید در طولانیمدت کاهش می‌یابد، که این امر هم از نظر پزشکی و هم از نظر روانی برای بیمار مفید است.
بهبود کیفیت زندگی:
یک فیستول سالم و پایدار، امکان انجام دیالیز مؤثر و قابل اعتماد را فراهم می‌کند که در نهایت به بهبود کلی کیفیت زندگی بیمار کمک می‌کند.
با وجود این مزایای فراوان، رعایت دقیق دستورالعمل‌های مراقبتی توسط بیمار و تیم دیالیز، برای بهره‌مندی حداکثری از این مزایا امری ضروری است.
عوارض احتمالی فیستول شریانی‌وریدی دیالیز
اگرچه فیستول شریانی‌وریدی بهترین روش دسترسی برای دیالیز است، اما مانند هر جراحی دیگری، با خطرات و عوارض احتمالی همراه است. آگاهی از این عوارض به بیمار و تیم درمانی کمک می‌کند تا در صورت بروز، اقدامات لازم را به سرعت انجام دهند.
عفونت:
علائم: قرمزی، تورم، گرمی موضعی، درد، خروج چرک از محل برش یا خود فیستول.
علت: ورود باکتری به محل جراحی در حین عمل یا پس از آن، یا عفونت در نقطه ورود سوزن‌های دیالیز.
درمان: معمولاً با آنتی‌بیوتیک‌ها درمان میشود. در موارد شدید، ممکن است نیاز به جراحی برای تخلیه عفونت یا حتی برداشتن فیستول باشد.
تنگی یا گشادشدگی رگ (Stenosis or Aneurysm):
تنگی (Stenosis): باریک شدن مجدد ورید در محل اتصال یا در طول مسیر ورید اصلی که منجر به کاهش جریان خون و لرزش ضعیف میشود.
گشادشدگی (Aneurysm/Pseudoaneurysm): ایجاد کیسه‌های برجسته و گشاد شده در دیواره ورید، معمولاً در محل ورود مکرر سوزن‌های دیالیز. این نواحی شکننده هستند و خطر پارگی و خونریزی دارند.
علت: فشار مداوم سوزن، واکنش بافتی به گرافت (در صورت استفاده)، یا ناهنجاری در رشد ورید.
درمان: بسته به شدت، ممکن است نیاز به اصلاح جراحی (مانند آنژیوپلاستی با بالن یا تعویض گرافت) باشد.
کاهش خون‌رسانی به اندام (Ischemia):
علائم: سرد شدن انگشتان، رنگ پریدگی یا کبودی انگشتان، درد در حین استفاده از دست (Anginal symptoms)، زخم‌های غیرقابل بهبود در انگشتان.
علت: در موارد نادر، ایجاد فیستول (به خصوص در مچ دست) ممکن است جریان خون شریان را به گونه‌ای تغییر دهد که خون کافی به اندام نرسد. این عارضه “سندرم سرقت” (Steal Syndrome) نامیده میشود، جایی که خون از اندام به سمت فیستول “دزدیده” میشود.
درمان: در صورت بروز، ممکن است نیاز به جراحی برای اصلاح اتصال یا بستن فیستول باشد.
ترومبوز (لخته شدن خون):
علائم: قطع ناگهانی لرزش (Thrill) و صدای مخصوص (Bruit)، سرد شدن و رنگ پریدگی دست، درد.
علت: فشار خون پایین، کم‌آبی بدن، لخته شدن خون در محل اتصال یا گرافت، تنگی شدید.
درمان: در صورت تشخیص زودهنگام، ممکن است بتوان با تزریق داروهای حل‌کننده لخته (Thrombolytics) یا اقدام جراحی فوری، لخته را خارج کرد. اما اغلب، ترومبوز باعث از بین رفتن عملکرد فیستول میشود و نیاز به جراحی برای ایجاد فیستول جدید است.
خونریزی مداوم (Hemorrhage):
علت: پارگی خود به خودی گشادشدگی‌ها (آنوریسم‌ها) یا پارگی عروق در اثر ضربه.
درمان: نیاز به فشار مستقیم و احتمالاً جراحی فوری دارد.
نارسایی قلبی:
در موارد بسیار نادر و در فیستول‌های بسیار بزرگ، افزایش مداوم حجم خون ورودی به سیستم وریدی میتواند بار زیادی بر قلب تحمیل کرده و منجر به نارسایی قلبی شود.
اهمیت غربالگری و پیگیری:
بیمارانی که فیستول دارند، باید به طور منظم توسط تیم دیالیز و جراح عروق تحت نظر باشند تا هرگونه عارضه در مراحل اولیه تشخیص داده و درمان شود. توجه به علائم هشداردهنده و گزارش سریع آن‌ها به پزشک، کلید مدیریت موفقیت‌آمیز این عوارض است.
سوزن فیستول چیست؟
سوزن فیستول یک وسیله پزشکی است که برای اتصال به فیستول دیالیز (Arteriovenous Fistula) در بیماران همودیالیزی استفاده میشود. این سوزن به‌طور تخصصی طراحی شده تا خون را از فیستول به دستگاه دیالیز منتقل کند و سپس پس از تصفیه، مجدداً به بدن برگرداند.